Bộ giáo án Sinh Học 10 (Cánh Diều) - Bài 4: Khái quát về tế bào

Ngày soạn://
Ngày dạy://
PHẦN 2. SINH HỌC TẾ BÀO
CHỦ ĐỀ 3: GIỚI THIỆU CHUNG VỀ TẾ BÀO
BÀI 4: KHÁI QUÁT VỀ TẾ BÀO
I. MỤC TIÊU
1. Về kiến thức
Sau bài học này, HS sẽ:
Nêu được khái quát học thuyết tế bào.
Giải thích được tế bào là đơn vị cấu trúc và chức năng của cơ thể sống.
2. Về năng lực
Năng lực sinh học:
Nhận thức sinh học:
+ Nhận biết được các sinh vật có cấu tạo từ tế bào.
+ Nếu được khái quát học thuyết tế bào.
+ Giải thích được tế bào là đơn vị cấu trúc và chức năng của cơ thể sống.
Năng lực chung: 
Giao tiếp và hợp tác: Luôn chủ động, tích cực, thực hiện những công việc của bản thân trong học tập về tế bào.
3. Phẩm chất
Chăm chỉ: Tích cực tìm tòi và sáng tạo trong học tập, có ý chí vượt qua khó khăn để đạt kết quả tốt trong học tập.
II. THIẾT BỊ DẠY HỌC VÀ HỌC LIỆU
1. Đối với giáo viên
SGK, SGV, SBT Sinh học, Giáo án.
Tranh vẽ một số loại tế bào được sinh ra từ tế bào gốc ở cơ thể người.
Video về Lịch sử của kính hiển vi, Robert Hooke.
Máy tính, máy chiếu.
2. Đối với học sinh
SGK, SBT Sinh học 10
Đồ dùng học tập và các tranh, ảnh, tư liệu, liên quan đến bài học (nếu GV yêu cầu)
III. TIẾN TRÌNH DẠY HỌC
A. HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG
a. Mục tiêu: Dẫn dắt vào bài học mới.
b. Nội dung: GV đưa ra tình huống mở đầu và khuyến khích HS bày tỏ ý kiến.
c. Sản phẩm học tập: Câu trả lời của HS (HS không nhất thiết trả lời đúng).
d. Tổ chức thực hiện: 
Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập
- GV cho HS quan sát hình ảnh tổ ong, và đưa ra tình huống: Nhìn vào hình ảnh, có thể thấy tổ ong được cấu tạo từ những khoang nhỏ. Mỗi khoang nhỏ này được dùng làm nơi lưu trữ thức ăn, chứa trứng hay ấu trùng. Do đó, mỗi khoang nhỏ là đơn vị cấu trúc và chức năng cơ bản nhất của tổ ong. Cách thức tổ chức này cũng được thấy ở cả sinh vật sống. Như vậy, đơn vị cấu trúc và chức năng cơ bản nhất của sinh vật sống là gì?
- Nêu các cấp độ tổ chức sống mà em đã học.
Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập
- HS dựa vào hiểu biết cá nhân, suy nghĩ và trả lời câu hỏi của GV.
Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận
- HS chia sẻ hiểu biết cá nhân cho GV và cả lớp.
* Gợi ý:
Đơn vị cấu trúc cơ bản nhất của sinh vật sống là tế bào vì tế bào có thể thực hiện đầy đủ các quá trình sống cơ bản: sinh trưởng (lớn lên), hấp thụ chất dinh dưỡng, hô hấp, cảm giác, bài tiết và sinh sản.
- Các HS còn lại nêu ra ý kiến khác (nếu có).
Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập
- GV đánh giá, nhận xét, chuẩn kiến thức.
- GV dẫn dắt HS vào bài học: Các sinh vật sống đều được cấu tạo từ những tế bào. Tế bào là đơn vị cấu trúc và chức năng cơ bản của sinh vật. Vậy, học thuyết về tế bào được ra đời như thế nào và vai trò cụ thể của chúng là gì, chúng ta hãy cùng tìm hiểu trong bài học hôm nay – Bài 4: Khái quát về tế bào.
B. HOẠT ĐỘNG HÌNH THÀNH KIẾN THỨC
I. Học thuyết tế bào
Hoạt động 1: Tìm hiểu học thuyết tế bào
a. Mục tiêu: HS nêu được khái quát học thuyết tế bào.
b. Nội dung: 
- GV yêu cầu HS đọc thông tin và quan sát các hình ảnh trong phần I (SGK tr.23) để tìm hiểu về học thuyết tế bào.
- GV sử dụng phương pháp hỏi – đáp nêu vấn đề để gợi ý, hướng dẫn HS thảo luận nội dung SGK và hoàn thành mục tiêu của hoạt động.
c. Sản phẩm học tập: 
- HS phân biệt được kính hiển vi quang học và kính hiển vi điện tử. 
- Các ý kiến trao đổi, tranh luận của HS về học thuyết tế bào.
d. Tổ chức hoạt động:
HOẠT ĐỘNG CỦA GIÁO VIÊN - HỌC SINH
DỰ KIẾN SẢN PHẨM
Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập
- GV nêu câu hỏi: “Muốn quan sát thấy tế bào, ta cần sử dụng dụng cụ gì? Vì sao?”, từ đó dẫn dắt vào nội dung của học thuyết tế bào.
- GV yêu cầu HS đọc phần I (SGK tr. 23 – 24) để tìm hiểu về học thuyết tế bào và thực hiện các nhiệm vụ sau:
+ Trình bày lịch sử phát triển học thuyết tế bào.
+ Tại sao kính hiển vi lại quan trọng đối với nghiên cứu sinh học?
+ Trình bày nội dung và ý nghĩa của học thuyết tế bào.
- GV lưu ý cho HS:
* Antonie van Leeuwenhoek: Người đầu tiên phát hiện ra tế bào bằng một chiếc kính hiển vi đơn giản do chính mình phát triển. Kính hiển vi đơn giản này sử dụng một thấu kính hai mặt lồi.
* Robert Hooke: Người đầu tiên sử dụng cụm từ “tế bào”. Ông đã phát triển một kính hiển vi phức hợp sử dụng hai thấu kính để quan sát các vật thể.
-Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập
- HS đọc thông tin SGK, quan sát các hình ảnh, thảo luận nhanh để trả lời các câu hỏi của GV.
- GV theo dõi, hỗ trợ HS khi cần thiết.
Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận
- GV mời đại diện HS trả lời lần lượt các câu hỏi.
- Các HS khác bổ sung ý kiến (nếu có).
Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập
- GV đánh giá, nhận xét câu trả lời của HS và chuyển sang nội dung tiếp theo.
I. Học thuyết tế bào
- Năm 1665: Robert Hooke sử dụng kính hiển vi quan sát các lát mỏng từ vỏ bần, ông đã quan sát thấy vỏ bần được cấu tạo bởi các khoang rỗng nhỏ.
- Năm 1670: Antonie van Leeuwenhoek đã phát hiện ra vi khuẩn và nguyên sinh động vật. Tuy nhiên, ở giai đoạn này, các nhà khoa học mới chỉ quan sát được hình dạng của tế bào.
- Giữa thế kỉ 19, các nhà khoa học đề xuất học thuyết tế bào có nội dung khái quát là:
+ Tất cả các sinh vật đều được cấu tạo bởi một hoặc nhiều tế bào.
+ Tế bào là đơn vị cơ sở của sự sống.
+ Các tế bào được sinh ra từ các tế bào có trước.
- Sự ra đời của học thuyết tế bào có ý nghĩa làm thay đổi nhận thức của giới khoa học thời kỳ đó về cấu tạo của sinh vật và định hướng cho việc phát triển nghiên cứu chức năng của tế bào, cơ thể.
- Đến thế kỉ XX, nhờ ứng dụng kính hiển vi điện tử, phương pháp lai tế bào, cùng với sự phát triển của sinh học phân tử, học thuyết tế bào được bổ sung: 
+ Tế bào chứa chất di truyền, thông tin di truyền được truyền từ tế bào này sang tế bào khác trong quá trình phân chia. 
+ Các tế bào đều được cấu tạo từ những thành phần hoá học tương tự nhau. Sự chuyển hoá vật chất và năng lượng đều diễn ra trong tế bào. 
+ Hoạt động của tế bào phụ thuộc vào hoạt động của các bào quan bên trong tế bảo (ti thể, nhân,...). Sự phối hợp hoạt động giữa các bào quan này làm cho tế bào mang đặc tính của một hệ thống. 
+ Hoạt động của một cơ thể sống phụ thuộc vào sự phối hợp hoạt động của các tế bào trong cơ thê.
Hoạt động 2: Tìm hiểu tế bào là đơn vị cấu trúc và chức năng của cơ thể sống
a. Mục tiêu: Giải thích được tế bào là đơn vị đơn vị cấu trúc và chức năng của cơ thể sống.
b. Nội dung: 
- GV chia lớp thành các nhóm, đọc thông tin trong phần II (SGK tr.24) để tìm hiểu đơn vị cấu trúc và chức năng của tế bào.
- GV sử dụng phương pháp nêu và giải quyết vấn đề để hướng dẫn và gợi ý cho HS thảo luận nội dung SGK.
c. Sản phẩm học tập: Câu trả lời và các ý kiến trao đổi của HS về cấu trúc và chức năng của cơ thể sống.
d. Tổ chức hoạt động:
HOẠT ĐỘNG CỦA GIÁO VIÊN - HỌC SINH
DỰ KIẾN SẢN PHẨM
Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập
- GV chia HS thành các nhóm nhỏ, yêu cầu các nhóm đọc thông tin trong phần II (SGK tr.24) để tìm hiểu đơn vị cấu trúc và chức năng của tế bào.
- GV đặt câu hỏi thảo luận cho HS:
+ Kể tên những loại tế bào mà em đã học.
+ Vì sao nói tế bào là đơn vị cấu trúc?
+ Nêu ví dụ chứng minh tế bào là nơi thực hiện các hoạt động sống như trao đổi chất, sinh trưởng, phát triển sinh sản.
- GV hướng dẫn HS đọc phần tóm tắt kiến thức (SGK tr.24)
Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập
- HS nghiên cứu thông tin SGK, thảo luận, trả lời câu hỏi của GV.
- GV theo dõi, hỗ trợ HS khi cần thiết.
Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận
- GV mời đại diện một số nhóm trả lời lần lượt các câu hỏi. 
- Các nhóm khác lắng nghe, nhận xét và bổ sung ý kiến (nếu có).
Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập
- GV đánh giá, nhận xét, chuẩn kiến thức, chuyển sang hoạt động tiếp theo.
II. Tế bào là đơn vị cấu trúc và chức năng của cơ thế sống
1. Tế bào là đơn vị cấu trúc
- Tế bào là đơn vị cấu trúc của cơ thể sống. Mọi sinh vật được
cầu tạo từ một hoặc nhiều tế bào. Tế bào là cấp độ tổ chức sống cơ bản, biểu hiện đầy đủ các hoạt động của một hệ thống sống.
- Những sinh vật chỉ được cấu tạo từ một tế bào được gọi là sinh vật đơn bào; những sinh vật được cấu tạo từ nhiều tế bào là sinh vật đa bào. Ở sinh vật đa bào, sự phối hợp của nhiều loại tế bào chuyên hóa hình thành các cấp độ tổ chức cao hơn, như mô hay cơ quan, hệ cơ quan thực hiện các hoạt động khác nhau của cơ thể. 
- Tế bào chỉ được sinh ra từ tế bào có trước nhờ quá trình phân chia của tế bào.
2. Tế bào là đơn vị chức năng cơ bản của mọi sinh vật sống
- Các quá trình trao đổi chất và chuyển hoá năng lượng, di truyền của cơ thể sinh vật đều diễn ra bên trong tế bào. 
- Tế bào thực hiện những hoạt động sống cơ bản: trao đổi chất và chuyển hoá năng lượng, sinh trưởng và phát triển, sinh sản, cảm ứng, vận động, tự điều chỉnh và thích nghi.
C. HOẠT ĐỘNG LUYỆN TẬP
a. Mục tiêu: Thông qua các câu hỏi, củng cố khắc sâu tế bào là đơn vị cơ sở của sự sống.
b. Nội dung: 
GV yêu cầu HS thảo luận theo cặp đôi, hoàn thành các bài tập Luyện tập (SGK):
1. Có ý kiến cho rằng: “Lịch sử nghiên cứu tế bào gắn liền với lịch sử nghiên cứu và phát triển kính hiển vi". Ý kiến của em thế nào?
2. Nêu tên và chức năng một số loại tế bào trong cơ thể người.
c. Sản phẩm học tập: Các câu trả lời và ý kiến trao đổi, thảo luận của HS.
d. Tổ chức hoạt động:
Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập
GV cho HS làm việc theo cặp đôi, giải quyết các bài tập sau:
1. Có ý kiến cho rằng: “Lịch sử nghiên cứu tế bào gắn liền với lịch sử nghiên cứu và phát triển kính hiển vi". Ý kiến của em thế nào?
2. Nêu tên và chức năng một số loại tế bào trong cơ thể người.
Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập
- HS thảo luận, sử dụng kiến thức đã học để hoàn thành các bài tập.
- GV theo dõi, hỗ trợ HS nếu cần thiết.
Bước 3: Báo cáo kết quả thực hiện nhiệm vụ
- Đại diện các nhóm đôi xung phong trình bày bài làm.
- GV khuyến khích HS đóng góp ý kiến, tranh luận để tìm ra câu trả lời đúng nhất.
* Gợi ý:
1. Em đồng ý với ý kiến cho rằng lịch sử nghiên cứu tế bào gắn liền với lịch sử nghiên cứu và phát triển kính hiển vi khi kính hiển vi được cải tiến, độ phóng đại của kính hiển vi càng lớn thì các nhà khoa học có thể quan sát được các tế bào một cách rõ nét hơn, kỹ càng hơn, từ đó có thể nghiên cứu sâu hơn về chúng.
2. Tên và chức năng một số loại tế bào trong cơ thể người.
Tên một số loại tế bào
Chức năng tế bào
Tế bào thần kinh
Cấu tạo nên hệ thần kinh, có chức năng dẫn truyền xung thần kinh, điều hoà, phối hợp các hoạt động của cơ thể.
Tế bào gan
Cấu tạo nên gan, có rất nhiều chức năng như thải độc, tiêu hoá, tổng hợp các chất, dự trữ vitamin và khoáng chất,...
Tế bào cơ
Cấu tạo nên bắp cơ, có chức năng co rút tạo nên sự vận động.
Tế bào hồng cầu
Tham gia cấu tạo nên máu, chức năng vận chuyển các chất dinh dưỡng và chất khí (oxygen và carbon dioxide). 
Tế bào biểu mô ruột
Tham gia cấu tạo nên ruột, có chức năng tiêu hoá và hấp thu chất dinh dưỡng.
Tế bào xương
Cấu tạo nên xương, có chức năng vận động.
Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập
GV đánh giá, nhận xét câu trả lời của HS, chuẩn kiến thức và chuyển sang hoạt động tiếp theo.
D. HOẠT ĐỘNG VẬN DỤNG
a. Mục tiêu: Mỗi HS biết vận dụng bài học vào trong thực tiễn cuộc sống.
b. Nội dung: 
- GV giao nhiệm vụ để HS thực hiện ngoài giờ học: Vì sao học thuyết tế bào được đánh giá là một trong ba phát minh vĩ đại nhất của khoa học tự nhiên thế kỷ 19?
- GV có thể đặt thêm câu hỏi mở rộng cho HS: Dựa vào nội dung học thuyết tế bào, giải thích vì sao công nghệ tế bào là công nghệ cốt lõi của công nghệ sinh học?
c. Sản phẩm học tập: Câu trả lời và ý kiến thảo luận của HS.
d. Tổ chức hoạt động:
Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ cho HS
- GV giao nhiệm vụ để HS thực hiện ngoài giờ học: Vì sao học thuyết tế bào được đánh giá là một trong ba phát minh vĩ đại nhất của khoa học tự nhiên thế kỷ 19?
- GV có thể đặt thêm câu hỏi mở rộng cho HS: Dựa vào nội dung học thuyết tế bào, giải thích vì sao công nghệ tế bào là công nghệ cốt lõi của công nghệ sinh học?
Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập
- HS tiếp nhận nhiệm vụ và thực hiện ngoài giờ học.
- GV hướng dẫn, hỗ trợ HS khi cần thiết. 
Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận
HS trình bày câu trả lời vào tiết học sau.
Bước 4: Đánh giá kết quả, thực hiện nhiệm vụ học tập
- GV nhận xét, đánh giá, kết thúc tiết học. 
* Hướng dẫn về nhà:
- Ôn lại kiến thức đã học.
- Làm bài tập trong Sách bài tập Sinh học 10.
- Đọc và tìm hiểu trước Bài 5: Các nguyên tố hóa học và nước.